ملا عبدالله ابن محمد( علامه بیتوشی)
یکی از عالمان و ادیبان خدمتگذار ادبیات عربی و علوم قرآنی علامه بیتوشی می باشد که در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری قمری می‌زیسته است .
علامه بیتوشی که اسم ونسب ایشان بدین شرح است: شیخ عبدالله بن شیخ حمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن عزالدین الشافعی الکردی آلانی الخانخلی البیتوشی اهل روستای بیتوش یکی از روستاهای صفا و خوش وآب وهوای آلان سردشت می باشد.
بیتوشی ملا عبدالله دانشمندی متبحر ، شاعری توانا ، نویسنده ای چیره دست ، ادیبی بلیغ و امامی بزرگ در علوم اسلامی بوده که آثار و تالیفات بسیار ارزنده و پر ارزشی را به نظم و نثر از خود به یادگار گذاشته است .
پدرش ملا محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن عزالدین می باشد . در حدود سال ۱۱۳۵ ه . ق در روستای بیتوش و در خانواده ای که بیشترشان و از جمله پدرش ملا محمد که در روستای بیتوش سمت تدریس داشته و اهل فضل و ادب و دانش بوده ، دیده به جهان گشوده است . همچنین ملا محمود برادر بزرگ علامه بیتوشی که به (ملای بزرگ) در منطقه آلان مشهور و معروف می باشد از لحاظ هوش و حافظه کم نظیر بوده است .
علامه بیتوشی در روستای بیتوش بین خانواده و عشیره خویش رشد کرده و بزرگ شده . وقتی که به سن تمیز رسیده خواندن را نزد پدرش آغاز کرده . بعد از ختم قرآن کریم و کتب متداوله فارسی و نصایح و آداب به آموختن علوم عربی پرداخته و با وجود اینکه پدرش در علوم عقلی و نقلی مقام والایی داشته ، طلاب تدریس می نموده و هرکس سر در آن آستانه نهاده باشد از برکات علم خود بی دریغ فایده می رسانیده ، جهت آشنایی بیشتر با خارج از آن محیط همراه با برادر بزرگ خود (ملا محمود) تصمیم می گیرند و نزد علامه فهیم و یگانه عصر ملا محمد مشهور به (ابن الحاج) در قریه (سنجوی) از توابع آلان می روند و تا زمانیکه در اصول و فروع علوم پخته می شوند و آنهم چند سالی طول می کشد ملازم خدمت آن دانشمند بوده اند . سپس به قریه (ماوران) در منطقه (هه ولیر) رفته ، مدتی هم در آنجا اقامت کرده و در خدمت عالم صاحب فضل (مولانا صبغه الله حیدری) کسب فیض نموده اند که در آن هنگام در ماوران تدریس می کرده است . بعد از آن به مدارس و جوامع دیگری در پاره ای از شهرهای عراق روی نهاده و تا به نهایت درجه ای که در بین محصلین کردستان در آن زمان معمول بوده رسیده اند و به قول فارغ التحصیل شده اند و آخرالامر در شهر (احساء) اقامت می کنند . ملا محمود در یکی از مدارس آنجا و علامه بیتوشی هم در مدرسه دیگری به تدریس مشغول می شوند .
در سال ۱۱۷۸ (ه . ق) عشق وطن و شوق دیدار اقوام و دوستان موجب می شود که هر دو به مسقط الراس خود یعنی قریه بیتوش باز گردند . ولی متاسفانه به محض رسیدن با چنان رویداد دلخراشی مواجه می شوند که سر از پا نشناسند و آنهم از دست دادن و به رحمت ایزدی پیوستن پدر بزرگوارشان بوده . فرمانروای آن زمان بیتوش که (یوسف بن شیخه بیگ) بوده و تمام مردم روستا به گرمی از آنها استقبال می نمایند و به دلائیل هائی (ملا محمود) را مجبور می کنند که دیگر دور شدن از بیتوش را از سر بدر کند ، در بیتوش ماندگار شود و در مسند پدرش به تدریس بپردازد . ملا محمود هم درخواست مردم بیتوش را می پذیرد ، در بیتوش می ماند و تا آخر حیات خویش مدرس و امام جمعه و جماعت آنجا بوده و نوادگان فرهیخته ای را از خود به جای گذاشته است .
آثار و تألیفات
۱ـ الکافی (منظومه‌ای در عروضی و قوافی ـ۳۲۷ بیت ـ سال ۱۱۳۸
۲ ـ الوافی بحل الکافی
۳ ـ تحف الخلان لاشحاذالاذهان
۴ ـ حدیقه السرائر فی نظم الکبائر
۵ ـ طریقه البصائر الی حدیقه السرائر
۶ ـ الخصال الکفر للذنوب المتقدمه و المتاخره
۷ ـ المبشرات شرح مکفرات
۸ ـ کفایه المعانی فی نظم حروف المعانی
۹ ـ الحفایه بشرح الکفایه
۱۰ ـ صرف العنایه بکشف الکفایه
۱۱ ـ حواشی مدون بر شرح فاکهی
۱۲ ـ حواشی مدون بر کتاب البهجه المرضیه شرح الالفیه در صرف و نحو
۱۳ ـ منظومه‌ای در بیان افعالی که هم لازم و هم متعدی استعمال می‌شوند
۱۴ ـ شرحی بر منظومه فوق
۱۵ ـ منظومه‌ای در بیان افعالی که هم واوی و هم یایی بکار می‌روند
۱۶ ـ شرحی بر منظومه فوق
۱۷ ـ منظومه‌ای در بیان مثلثات افعال و اسماء
۱۸ ـ شرحی بر منظومه مثلثات افعال و اسماء
۱۹ ـ الموائد المبسوطه فی الفوائدالملقوطه
۲۰ ـ منظومه‌ای در بیان مؤنثات سماعی
۲۱ ـ منظومه‌ای در بیان مصادر شاده
۲۲ ـ منظومه‌ای در بیان خصایص حضرت رسول (ص )
