صفی الدین ارموی
صفی‌الدین عبدالمؤمن بن ابی‌المفاخر یوسف بن فاخر ارموی معروف به صفی الدین ارموی در سال 613 ه.ق در ارومیه متولد شد و در سال ۶۹۳ ه.ق در بغداد از دنیا رفت.
او موسیقی‌دان، خوش‌نویس، ادیب و عروضدان، و پیشتاز مکتب منتظمیه بود.
ارموی در کودکی به بغداد مهاجرت کرد و بیشتر عمرش را در آنجا گذراند. قسمتی از این دوره در زمان خلافت عباسی بود و قسمت دیگرش پس از فتح بغداد توسط هلاکو و تحت سلطه مغولان رخ داد. صفی‌الدین که در موسیقی و خوشنویسی بسیار توانا بود در هر دو دوره صاحب جایگاه درباری بود. رابطه وی با خاندان جوینی در موفقیتش در زمان حکومت مغولان بر بغداد مؤثر بود اما نهایتاً با تزلزل جایگاه خاندان جوینی حمایت خود را از دست داد و در حالی که به خاطر بدهکاری به زندان افتاده بود درگذشت.
از صفی‌الدین دو رساله مهم بر جای مانده است: رساله الأدوار که بسیاری آن را آغازگر مکتب منتظمیه و یکی از شاخص‌ترین آثار در زمینه تئوری موسیقی ایرانی-اسلامی می‌دانند، و رساله شرفیه که بالغ بر ۳۰ سال بعد نگاشت و علی‌رغم محتوای مفصل‌ترش، کمتر از الأدوار مورد توجه بوده‌است. وی همچنین به تعلیم شاگردانی چند در زمینه خوشنویسی و موسیقی پرداخت و چند رساله دیگر نیز نگارش کرد.
دوران زندگی صفی‌الدین را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: پیش از حمله مغول به ایران و پس از حمله مغول
ارموی از پنج شکل تأثیرات ماندگاری بر هنر موسیقی و خوشنویسی ایران گذاشت. نخست شاگردانی بودند که در خط و موسیقی ترتیب کرد که برخی از آن‌ها سرآمد این هنرها شدند. دوم رساله‌های مهمی است که در زمینهٔ موسیقی نوشت. سوم سازهایی است که با دخل و تصرف در سازهای قدیمی ابداع کرد. چهارم نظریاتی بود که در زمینهٔ تئوری موسیقی ابداع کرد یا بر نظرات قدما افزود. و دست آخر آن که از روشی نظام‌مند برای ثبت و ضبط موسیقی به شکل مکتوب استفاده کرد.
رساله‌های صفی‌الدین در علم موسیقی مورد احترام و تقلید هنرمندان ایرانی و سایر ممالک اسلامی بوده‌است و ابن صیقل (ادیب و لغت‌شناس مشهور، درگذشتهٔ ۷۰۱ ه.ق) از او با القابی همچون «الصدر الکبیر»، «عالم فاضل» و «علامه» یاد کرده‌است. بیشتر مؤلفان بر این باورند که رساله‌های شرفیه و ادوار صفی‌الدین منجر به بروز انقلابی بزرگ در موسیقی در سراسر عالم شده‌است تا جایی که (ژوزف یکتابیک) موسیقی‌شناس نامی ترک درباره صفی الدین ارموی چنین می‌نویسد: بزرگ موسیقی‌شناس ترک، صفی‌الدین ارموی نام داشته و به روزگار خلافت مستعصم خلیفه عباسی در نیمه دوم قرن هفتم می‌زیسته و توانست دوره ثابت و لاتغییر سابق را به پایان آورد.
فرزندان و شاگردان
نام دو پسر وی در منابع نقل شده‌است: جلال‌الدین محمد که از ادبای عصر بود و عزالدین علی که مانند پدرش به کتابت اشتغال داشت او همچنین پسر دیگری به نام کمال‌الدین احمد داشت.
صفی‌الدین در بغداد به تربیت شاگردانی در خوشنویسی و موسیقی پرداخت. برخی از شاگردان وی در دوره خلافت عباسی عبارتند از: یاقوت مستعصمی، شمس‌الدین احمد بن یحیی سهروردی که شاگرد یاقوت مستعصمی نیز بود، علی ستایی (سه‌تایی) که نوازنده نوعی سه‌تار بود، حسن زامر و زیتون که مشخص نیست در چه زمینه‌ای تخصص داشت، و لُحاظ که خواننده بود. خود یاقوت مستعصمی نیز از شاگردان صفی‌الدین در زمینه خوشنویسی بود. در دوره حکومت هلاکو نیز شاگردان وی عبارت بودند از : بهاءالدین محمد جوینی، شرف‌الدین هارون جوینی، و حسام‌الدین قتلغ بوغا.
سازها
چنانکه پیشتر ذکر شد، ارموی دو ساز به نام‌های مغنی و نزهه ابداع کرد .
اگر چه صفی‌الدین در دوره‌ای می‌زیست که زبان فارسی در حال گسترش بود (چنانکه ادبای پیش از او هم دوره او نظیر امام محمد غزالی، مولوی و سعدی آثار شاخصی به فارسی نگاشتند)، اما از آنجا که وی بیشتر عمرش را در بغداد گذراند آثارش را نیز به زبان عربی نگاشت.اهمیت این آثار و تأثیری که ارموی بر موسیقی داشته چنان است که وی را در کنار فارابی و عبدالقادر مراغه‌ای به عنوان یکی از سه موسیقی‌دان بزرگ ایران و عالم اسلام دانسته‌اند.
سایر آثار مکتوب
سایر آثار ارموی به شرح زیر هستند و از هیچ کدام نسخه‌ای تا امروز باقی نمانده‌است
- کتاب الکافی من الشافی فی علوم العروض و القوافی
- رسالة ایقاع(رساله ریتم یا وزن) که به فارسی نوشته شده بود
- فائدة فی العلم الموسیقی.
آثار موسیقی
آثار موسیقی که از صفی‌الدین بر جا مانده‌است به دسته تقسیم می‌شوند: صوت، قول، و نوبه. صوت‌ها (که دو نمونه از آن‌ها در پایان رساله الأدوار آمده‌است) قطعه‌هایی کوتاه هستند. قول‌ها قطعات مفصل‌تری هستند و قطب‌الدین شیرازی در درة التاج یک نمونه از قول‌های منسوب به صفی‌الدین را آورده‌است. هر قول شامل چند بخش می‌شد که به آن «نوبه» گفته می‌شده‌است؛ اجرای نوبه در زمان صفی‌الدین بسیار طرفدار داشته‌است. بنا به یک روایت، صفی‌الدین بیش از ۱۳۰ نوبه ساخته بود .
دیدگاهتان را بنویسید